‘‘Tri thức bản địa là tri thức được hình thành trong quá trình lịch sử lâu dài, qua kinh nghiệm ứng xử của con người với môi trường và xã hội; được lưu truyền từ đời này qua đời khác qua trí nhớ, qua thực tiễn sản xuất và thực hành xã hội. Tri thức bản địa chứa đựng trong tất cả các lĩnh vực của cuộc sống xã hội như sản xuất lương thực, thực phẩm, chăn nuôi; cất trữ và chế biến thức ăn; thu hái, sử dụng cây thuốc và cách chữa bệnh; truyền thụ kiến thức qua các thế hệ trong giáo dục; bảo vệ, quản lý và khai thác hợp lý các nguồn tài nguyên thiên nhiên; tổ chức quản lý cộng đồng, giá trị xã hội, các luật lệ truyền thống trong làng bản…’’. (TS Nguyễn Danh Tiên, Học việc chính trị quốc gia Hồ Chí Minh. Bài đăng trên Tạp chí Lý luận chính trị số 6 - 2014).
Khu BTTN Pù Huống là 1 trong 3 vùng lõi của Khu DTSQ miền Tây Nghệ An. Đây là nơi có hệ động thực vật phong phú với hơn 1.806 loài thực vật và 568 loài động vật. Trong đó có rất nhiều loài động, thực vật quý hiếm nằm trong sách đỏ Việt Nam, Nghị định 06/NĐ-CP, Nghị định 84/NĐ-CP, Công ước Cites và sách đỏ thế giới IUCN.
Trong những năm gần đây, các hoạt động nghiên cứu, điều tra động, thực vật để có tư liệu cho công tác bảo tồn đa dạng sinh học đã và đang được đơn vị quan tâm triển khai thực hiện. Diện tích rừng đặc dụng rộng lớn với hơn 40.160 ha, trải dài trên địa bàn 5 huyện Quỳ Hợp, Con Cuông, Tương Dương, Quỳ Châu và Quế Phong thì ngoài các hoạt động của các chuyên gia với kiến thức và tiến bộ khoa học kỹ thuật thì tri thức bản địa được xem là những hiểu biết, kiến thức, là tiền đề để làm tốt công tác nghiên cứu, điều tra nơi đây.
Một trong những người có kiến thức bản địa về các loài động vật hoang dã tại Khu BTTN Pù Huống đó là Ông Lữ Văn Thương thuộc Bản Cướm, xã Diên Lãm, huyện Quỳ Châu. ‘‘Mấy chục năm trước, khi chưa thành lập Pù Huống, ông là một người thợ săn, cùng với các thợ săn khác trong bản thường xuyên đi săn bắn trong rừng, động vật rừng tại đây có rất nhiều, phải kể đến như hổ, báo, sao la, lợn rừng, sơn dương, các loài vượn, khỉ. Săn bắn ngày xưa chủ yếu chỉ để cung cấp thức ăn hàng ngày cho gia đình. Nhưng từ khi thành lập Khu bảo tồn Pù Huống, được các cán bộ tuyên truyền, vận động thì tôi đã nhận thức được, bỏ nghề không còn đi săn nữa’’ ông Thương chia sẻ.
Ông Thương là người có kinh nghiệm, kiến thức về các loài động vật như sinh cảnh khu vực sống, nơi kiếm ăn… . Ngoài ra ông còn rất tích cực trong công tác tuyên truyền bà con, các con cháu trong bản tích cực tham gia bảo vệ rừng, bảo tồn đa dạng sinh học tại rừng Pù Huống. Hiện nay, tại gia đình ông Lữ Văn Thương đang gìn giữ một tiêu bản của loài Sao la, loài động vật đặc biệt quý hiếm. Loài đã từng được phát hiện tại Vườn quốc gia Pù Mát( tỉnh Nghệ An), Vườn quốc gia Vũ Quang (tỉnh Hà Tĩnh) và rừng tự nhiên thuộc huyện A Lưới (tỉnh Thừa Thiên Huế), nhưng hiện nay để bắt gắp là rất khó.
Việc tìm hiểu những tri thức bản địa có tầm quan trọng trong việc bảo tồn các loài động vật hoang dã, từ những tri thức bản địa mà các nhà nghiên cứu, nhà bảo tồn bước đầu xác định được các loài động, thực vật hiện có tại khu bảo tồn, xác định được các hoạt động triển khai ngoài thực địa, đánh giá các mối đe dọa ảnh hưởng đến sự phân bố, xây dựng bản đồ phân bố của các loài động thực vật. Với những kinh nghiệm quý báu đó của người dân thì việc nghiên cứu, điều tra được tiến hành thuận lợi và có hiệu quả hơn. Từ đó đề xuất các giải pháp, các chiến lược bảo tồn đa dạng sinh học phù hợp với từng địa phương từng khu vực cụ thể.
Có thể thấy rằng tri thức bản địa có ý nghĩa rất lớn trong việc thực hiện các hoạt động điều tra nghiên cứu nói riêng và các hoạt động quản lý bảo vệ rừng, bảo tồn đa dạng sinh học nói chung. Và người dân vùng đệm đang lưu giữ nhiều kiến thức bản địa, những tiêu bản động vật quý hiếm mà chúng ta cần tìm hiểu, nghiên cứu sâu hơn nữa. Đặc biệt tiêu bản Sao la người dân đang gìn giữ tại đây là minh chứng cho thấy Khu BTTN Pù Huống là nơi sinh sống của nhiều loài động vật, mở ra cho các nhà nghiên cứu, các nhà bảo tồn những hy vọng sẽ tìm thấy dấu vết của những loài động vật quý hiếm trong Khu bảo tồn hiện nay.
Một số hình ảnh tiêu bản Sao la được người dân vùng đệm gìn giữ
Tác giả bài viết: Nguyễn Xuân Bắc – Phòng KHKT-HTQT
Cổng thông tin điện tử BQL Khu bảo tồn thiên nhiên Pù Huống - Quỳ Hợp - Nghệ An
